Nhà nghiên cứu văn hóa tín ngưỡng dân gian (thuộc Bảo tàng DTH Việt Nam) - ông Vũ Hồng Thuật cho biết, cây nêu được dựng trước cửa nhà đánh dấu mốc mùa xuân mới đã đến. Dựng cây nêu, người dân cũng tin rằng, tà ma, xui xẻo sẽ bị xua đuổi.

 

Tuy vậy, ý nghĩa quan trọng nhất của cây nêu là khẳng định chủ quyền mảnh đất gia chủ ở, ma quỷ không thể xâm lấn.

 

Ông Thuật cho rằng, tục cây nêu ngày Tết có giá trị về văn hóa, giáo dục nhân cách sống con người. Bởi sự tích cây nêu gắn với cuộc đấu tranh giữ cái thiện với cái ác; thế giới con người và ma quỷ.... nên có ý  nghĩa giáo dục con người hướng thiện, không dám làm việc ác.

 

Ngày 23/1 (tức 23 tháng Chạp âm lịch), tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam diễn ra lễ dựng cây nêu ngày Tết.

 

Tuy nhiên, khoảng vài chục năm trở lại đây, tục dựng cây nêu dần bị mai một. Nguyên nhân theo lý giải của nhà nghiên cứu Vũ Hồng Thuật: “Thời gian trước đây, chúng ta quan niệm cây nêu là mê tín dị đoan”.

 

Bên cạnh đó, dụng cụ để dựng cây nêu cũng không còn nhiều, ví dụ như cây tre để dựng không còn nhiều, khó tìm. Tiêu chuẩn chọn tre cũng khá khắt khe như cây mọc ở hướng đông, không có kiến, không cụt ngọn, không có tổ chim trên đó...

 

Nhà nghiên cứu Vũ Hồng Thuật

 

Một lý do khác, đào quất hiện nay phổ biến cũng có ý nghĩa đuổi tà nên nhiều người chọn đào quất, lãng quên đi cây nêu. Tuy nhà nghiên cứu Vũ Hồng Thuật cho rằng: “Cây đào, quất chỉ có công năng trừ tà ma, không có ý nghĩa khẳng định chủ quyền như cây nêu”.

 

Hiện nay nhiều vùng khôi phục lại tục trồng cây nêu nhưng có “biến thể” bằng cách chặt cây tre nhỏ và cành lá tre cắm trước cửa nhà. Nhà nghiên cứu Vũ Hồng Thuật hy vọng tục trồng cây nêu quay trở lại trong đời sống người Việt.

Tại miền Bắc cây nêu thường được người Kinh dựng vào ngày 30 tháng Chạp âm lịch.

Cây nêu trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam có đặc điểm khá đa dạng tùy thuộc địa phương, phong tục, dân tộc... Thông thường, cây nêu được lấy từ cây tre dài khoảng 5-6 mét, được “trồng” (cắm, dựng) trước sân, chính giữa cửa nhà.

Trên ngọn cây được treo một vòng tròn nhỏ và nhiều vật dụng có tính chất biểu tượng thể hiện mong muốn, hy vọng của gia chủ vào năm đó.

Cây nêu được dựng cho đến ngày 7 tháng giêng âm lịch sẽ được làm lễ dỡ cây nêu xuống, gọi là ngày hạ nêu. Đây cũng là ngày người dân xuống đồng, bắt đầu vụ mùa mới...

 

Tục truyền rằng, ngày xưa Quỷ chiếm toàn bộ đất nước, con người chỉ làm thuê và phải nộp hoa màu cho quỷ. Quỷ ngày càng bóc lột Người quá tay. Con người vì quá khổ cực nên đã cầu cứu Đức Phật giúp đỡ. Sau vài lần Người đánh lừa Quỷ khi trồng khoai, lúa, ngô để lấy phần thu hoạch về mình, Quỷ đòi lại đất, không cho Người làm thuê nữa. Phật bàn với Người điều đình với Quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến Quỷ mất đất phải chạy ra biển Đông. Do mất đất sống nên Quỷ huy động quân vào cướp lại. Trận đánh này bên Quỷ bị thua sau khi bị bên Người tấn công bằng máu chó, lá dứa, tỏi, vôi bột... và Quỷ lại bị Phật đày ra biển Đông. Trước khi đi, Quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông. Phật thương nên hứa cho. Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết Nguyên đán là những ngày Quỷ vào đất liền, người ta theo tục cũ trồng cây nêu để Quỷ không bén mảng đến chỗ Người cư ngụ. Trên cây nêu có treo khánh đất, có tiếng động phát ra khi gió rung để nhắc nhở bọn Quỷ nghe mà tránh. Trên ngọn cây nêu còn buộc một bó lá dứa hoặc cành đa mỏ hái để cho Quỷ sợ. Ngoài ra, người ta còn vẽ hình cung tên hướng mũi nhọn về phía đông và rắc vôi bột xuống đất trước cửa ra vào trong những ngày Tết để cấm cửa Quỷ... Dân tộc Kinh dựng cây nêu vào ngày 30 tháng Chạp Âm lịch, đến ngày 7 tháng Giêng Âm lịch mới làm lễ hạ cây nêu.